Eragile desberdinek hainbat ekintza antolatu dituzte Txiki eta Otaegiren exekuzioen urteurrena gogoratzeko: Zarautzen olana erraldoia zabaldu zuten, Cerdanyola del Vallesen (Katalunia) eta Burgosen (Espainia) plakak jarri zituzten, herri ikuskizuna eta erakusketa sortu dituzte, ekitaldi politikoak deitu... Zer garrantzi du horrek zuentzat?
MERTXE URTUZAGA: Horrekin guztiarekin ikusten da jendea beraiekin gogoratzen dela. Oso garrantzitsua da hori. Zeren, orduan gertatu zena herri honen historia da, eta gaur egungo gazteek hori jakitea komeni da. Horrela gogoratzeak poza ematen du.
MIKEL PAREDES: 50 urte pasatu direnean, argi ikusten dut berpizte moduko bat egon dela; badirudi jendeak jakin nahi duela zer gertatu zen. Baina konplexua da, zeren, hamar egunen bueltan, giro oso arraroa bizi dugu. Familiari dezenteko mina eragin digun eran hitz egin du jendeak. Nire ustez, momentu honetan memoriaz hitz egin behar dugu, eta terrorismo hitza baztertu. Denbora asko daramagu Euskal Herrian bakea egon dadin saiatzen, ez dadin berriro gertatu duela 50 urte gertatu zena, eta ematen zuenean hori guztia aurrera zihoala, halako adierazpenak agertu dira, nik, egia esan, ulertu ezin ditudanak. Horrelako momentuetan, badirudi lehen bezala segitzen dugula. Angel eta Jon duela 50 urte hil zituzten, eta data hauetan sentsibilitatea erakutsi eta babesa adierazi beharrean, txorakeriak esaten dituzte, pankarta bat kendu dute... hor dabiltza, pankarta nork ipini zuen eztabaidatzen, horrek duela 50 urteko egitateek baino garrantzi handiagoa balu bezala.
M.U.: Epaiketa bidegabe baten ostean fusilatu zituzten, eta 2012an biktima gisa aitortu zituen Eusko Jaurlaritzak. Orain, Gogorako zuzendariak frankisten pare jartzea... lotsagarria iruditzen zait.
Aipatzen duzuen olana Txiki eta Otaegiren omenez zintzilikatu zuten Zarautzen, eta udalak erretiratzeko agindua eman zuen. Bestalde, zuen senideek "frankismoaren erreminta berberak" erabiltzen zituztela esan zuen Alberto Alonso Gogora institutuko zuzendariak, eta udalak ukatu egin zuen 1975. Dena jokoan zegoen urtea izeneko erakusketa egiteko udal aretoak erabiltzea. Zer irakurketa egiten duzue horren guztiaren inguruan?
M.P.: Zarauzko EAJk esan zuen ez zuela [erakusketa udal areto batean jartzeko] baimenik eman, beraien ustez eskaera horrek kutsu politikoa zuelako. Guri ez zaigu inporta kutsu politikorik duen edo ez, inor ez bada prest agertu lokala uzteko, norbaitek eskaini beharko du, ezta? Gerora, agertu zen Iñigo Urkullu esanez Jonek eta Angelek errespetua merezi dutela, 2012an biktima gisa aitortu zituztelako. Beraien artean ez dira ados jartzen. Gero, Alonsorena izan zen, Gogorakoa, biktima guztiak berdin tratatzeko betebeharra duena. Berriro diot: biktima guztiak. Bere adierazpenek zer pentsatu ematen dute.
M.U.: Ez dakit zer kalte egin dezakeen orain dela 50 urte hil zituztenen omenez zintzilikatutako olana batek. Jende askori egiten zaizkio omenaldiak, eta uste dut Jonek eta Angelek eskubide berdina dutela.
Oro har, memoria historikoari dagokionez, zer balorazio egiten duzue Azpeitiko eta Zarauzko udalek egin duten lanketaren inguruan?
M.P.: Argi dago Azpeitiko Udalak normaltasunez jokatu duela eta, kasualitatez, EH Bildu dago agintean. Horrek zer esan nahi du? Zarautzen EAJ dagoelako ez dela berdina gertatu? Bada, ez dakit, baina egitateak direnak dira. Ikusten dut Azpeitian lokalak eskaintzen dituztela, alkateak gai hau gogoz defendatzen duela... Ziur nago omenaldia bestelako biktima batzuei zuzendua balitz, berdin-berdin egingo luketela Azpeitian, zeren, horretara goaz. Norberak atera ditzala bere ondorioak, baina, nire ustez, Zarautzen gaizki jokatu dute.
M.U.: Nik Azpeitiko Udalari eskerrak ematea beste aukerarik ez daukat. Urteak joan eta urteak etorri, kanposantura joaten dira lore eskaintza egitera; alkatea beti egoten da hor.
50 urte igaro dira. Denborak ahanztura eragingo duen beldur al zarete?
M.P.: 50 urte pasatu dira eta zertxobait aurrera egin dugu; zertxobait, ez gehiegi. Poliki goazen arren, azken asteetan ikusi dut badagoela gogo bat duela 50 urte gertatu zena jakiteko, zergatik gertatu zen jakiteko.
M.U.: Nik ez nuke nahiko gertatu zena ahaztea. Garai hartan Euskal Herri osoa kalera atera zen, eta Europa mailan ere protesta pila bat izan ziren. Ez dakit nola egin beharko genukeen, baina nahiko nuke gaurko gazteek hori jakitea.
Egin dezagun, bada, atzera. Espero zenituzten atxiloketak?
M.U.: Guk ez genekien Angel politikan sartuta zegoela; gure etxean inork ez zekien hori. Gauez atxilotu zuten, eta hurrengo goizean izeba etorri zenean esanez Angel atxilotu zutela, sorpresa hartu genuen. Imajinatu ere ez genuen egiten.
M.P.: Garai hartan ez zegoen sakelako telefonorik, dena idatziz edo hitzez egin behar zen. Askoz errazagoa zen ezkutuan militatzea, eta hori zen helburua, bestela segituan atxilotzen zintuzten. Nik banekien Jon saltsan sartuta zegoela. Mundu guztia bezala hasi zen, fabriketan laguntzen, manifestazioetan, fotokopiagailuak edo idazmakinak lortzen... Liskar txiki batzuk izan nituen berarekin, esaten niolako egunen batean harrapatuko zutela, eta berak ezetz, ezetz eta ezetz. Bada, bai. Urtebete edo urte eta erdi militatu zuen Langile Frontean, eta serioago militatzen hasi zenean, alde egin behar izan zuen. Uztailaren 30ean harrapatu zuten Bartzelonan. Guardia Zibila etxean agertu zenean, nire amak, noski, ez zekien ezer. ETA zer zen ere ez zekien hark. Extremaduratik [Espainia] etorri zen hona lanera, beste pertsona asko bezala, eta bat-batean Guardia Zibila bere etxea desegiten ari zen. Geroztik, jende pila bat etorri zen etxera babesa adieraztera, Amnistiaren Aldeko Batzordeak zeuden garai hartan, eta orduan konturatu zen nire ama zer ari zen gertatzen.
Gerra Kontseilu bana antolatu zituen erregimen frankistak Txikiren eta Otaegiren aurka, eta heriotza zigorrera kondenatu zituen. Hala ere, azken unera arte esperantzak izan zenituzten?
Mikel Paredes: "Epaiketa amaitu aurretik erabakita zeukaten hil egingo zituztela. Bitartean, mirariaren zain geunden gu"
M.U.: Angeli ez zioten hilketa leporatzen, konplize izatea baizik; horregatik, esaten zioten bera ez zutela hilko. Hiltzailetzat [Jose Antonio] Garmendia jotzen zuten orduan, baina buruan tiroa zuenez, ez zegoen ondo. [Juan Maria] Bandres zen Angelen abokatua, eta egun batean esan zion hiltzeko arriskurik ez zuela, eta Garmendiak, aldiz, bai, hortaz, ea zer iruditzen zitzaion berak Garmendia defendatzea. Horregatik, ez genuen uste hilko zutenik, harik eta epaiketa egin ostean heriotza zigorra ezarri zioten arte.
M.P.: Gure kasuan, duda txiki-txiki hori beti egon zen hor, baina bagenekien Francok zer ankerkeria egin zituen, eta Burgosko epaiketen ostean, zerbait egin nahi zuen hemen, Carrero [Blanco] akabatu zutelako. Diktadore bat zen, edozer egin zezakeen. Hala ere, bukaerara arte izan genuen zalantza txiki hori, nik ere bai, baita [Cerdanyolan] fusilamendua baino lehenago aldapa hura igotzen ari nintzenean ere, pentsatzen nuen 'ea azken orduan libratzen den'... Bost pertsonaren kontra egin zuten, eta kasu gehienetan, ez zuten haien aurkako froga errealik. Arazoa da, beraien burua ezin zutenez defendatu, ezin zutela baieztatu egozten zitzaiena egin zutenik. Niri Jonek esan zidan ez zuela [Ovidio Diaz Lopez] polizia horren kontra ezer egin, baina epaiketa amaitu aurretik erabakita zeukaten hil egingo zituztela. Bitartean, mirariaren zain geunden gu.
Aho batez salatu zituzten Txikiren, Otaegiren eta FRAPeko hiru militanteen heriotzak, ez bakarrik herritarrek, baita Europako hainbat gobernuk eta NBEk ere. Zer oroitzapen dituzue orduko protestez?
M.U.: Babes handia sentitu genuen. Ni umea nintzen, baina orduan, Euskal Herri osotik etorri zen jendea nire izeba bisitatzera; bera besarkatzera. Aita Santuak ere errukitasuna eskatu zuen hiru bider. Eta jendea horrela inplikatu zela ikusteak, nire izebari behintzat, asko lagundu zion aurrera egiten. Indarra eman zion.
M.P.: Nire ustez, hemengo eta nazioarteko mobilizazio horiei guztiei esker, Kataluniako, Galiziako, Espainiako eta Euskal Herriko jende ezkertiarrak lortu zuen Franco hil ostean Espainian gobernu ezkertiar bat egotea. Horretaz ez da sekula hitz egin, baina orduko Espainiako Gobernuak gogoratu beharko luke, neurri batean, bost fusilatuei esker lortu zutela gobernua osatzea.
Txiki eta Otaegi hil eta bi hilabeteren buruan hil zen Franco. Horrek justizia egiteko leiho bat irekitzen zuela iruditu zitzaizuen?
M.P.: Nik, eta mundu guztiak, pentsatzen genuen zerbait aldatuko zela. Horrek guztiak balioko zuela mundua hobea izateko, askatasuna irabazteko. Baina konstituzio bat asmatu zuten, eta horri esker, gaur, 50 urte geroago, hilketa horietan parte hartu zuten pertsonek ez dute aurpegia eman. Ia denak hilda egongo dira, eta guztiak hiltzeko zain egongo dira batzuk, zeintzuk izan ziren esateko. Baina guri, egiaz, berdin zaigu bi edo hiru dauden bizirik, zeren jadanik 80 edo 90 urte izango dituzte. Nahi duguna da onartu dezatela egin zutena.
M.U.: Ni umea nintzen orduan, eta hausnarketa hori ez nuen egin. Baina 50 urte eta gero ikusten dut gauzak ez direla asko aldatu. Estatuak aitortza egin beharko luke gutxienez. Hori egin beharrean, gure senideak gogoratzen ere ez digute uzten, pankartak kentzen dituzte... Ez, ez dut uste aldaketa handirik egon denik.
M.P.: Gure gazteak, eta FRAPekoak, beraien herrialdeen askatasunaren alde hil ziren. FRAPekoek Espainiaren askatasuna nahi zuten, eta Jonek eta Angelek, berdin, Euskal Herriaren askatasuna nahi zuten. Erregimen frankistaren errepresioa existitu izan ez balitz, haiek ez ziratekeen hilko. Ez ziratekeen ETAn sartuko. Ez zen ETA existituko. Hitza da gure burua defendatzeko dugun gauzarik onena, baina hitza kentzen dizutenean, zerbait egin behar duzu. Haiek bide hori aukeratu zuten, herrialde berri bat nahi zutelako. Instituzioen erantzuna ez zen iritsi 37 urte igaro arte.
2012an, Txiki eta Otaegi frankismoaren biktimak izan zirela aitortu zuen ofizialki Jaurlaritzak. Zer aldatu zuen horrek zuentzat?
M.U.: Poz handia hartu genuen. Berandu iritsi zen, Angelen amak ez zuen ezagutu. Baina hasiera bat izan zen guretzat; jende asko dago oraindik aitortza horren zain, eta gureak bide bat hasiko zuen esperantza eman zigun. Ea mundu guztiari iristen zaion aitortza hori.
Mertxe Urtuzaga: "Epaiketa bidegabe baten ostean fusilatu zituzten, eta 2012an biktima gisa aitortu zituen Eusko Jaurlaritzak. Orain, Gogorako zuzendariak frankisten pare jartzea... lotsagarria iruditzen zait"
Justizia, aitortza eta erreparazioa aldarrikatu ohi da era guztietako biktimentzat. Zuen kasuan, zein baldintza beharko lirateke hiru aldagai horiek betetzat emateko?
M.P.: Heriotza zigorrak betearazi zituzten horien aitorpena behar dugu. Pozten gaitu Eusko Jaurlaritzak hori egin izanak, agian momentuak derrigortuta, baina tira; orain Espainiako Gobernuaren atzetik gabiltza, fusilatu zituzten bostetako bi aitortu dituzte, egin dezatela gauza bera Jonekin eta Angelekin.
M.U.: Nahiko nuke idatziz aitortzea gaizki egin zutela, errudunak izan zirela eta injustizia handi bat egin zutela.
Zuek nola oroitzen dituzue Txiki eta Otaegi?
M.P.: Nik argi daukat. Angel eta Jon mundu hobe baten alde egin nahi izan zuten horregatik gogoratzea nahiko nuke. Orain, jendea saia dadila beraien bidea segitzen. Agian, beste modu batera egin behar dira gauzak; 50 urte pasatu dira, baina mugimendu berriak behar ditugu, zeren mundua hankaz gora dago.
M.U.: Asko maite zuen herri baten alde lan egin zuen Angelek. Berak esaten zuen Euskal Herriarengatik eta euskaldunongatik bizitza emango lukeela, eta hala egin zuen. Horrela gogoratzea nahiko nuke.