(Onintza Lete Arrieta/Hitza)
Maia eta Jon biloba jaioberriei, egiazko europarrak izango diren segurantzan. Horixe jartzen du Jon Sudupe Martija filosofoaren
Oi Europa! liburuaren hasieran (Azkoitia, 1947). Europazalea da, eta Europari buruzko saiakera liburu batekin eskuratu du oraintsu Saiakerako Euskadi Literatura Saria. Azaroan jasoko du Eusko Jaurlaritzaren aitortza publikoki. Aurrez, Bilboko Udalaren eskutik beste sari bat ere lortu zuen liburu horrek: Miguel de Unamuno XIII. Saiakera Lehiaketa (Euskal Herriko Unibertsitatea, 2012). Azkoitiko Urrategi auzoko Zuhutzu baserrikoa da Sudupe. Parisen (Frantzia) ikasi zuen Filosofia, eta 25 urterako berriz Euskal Herrian bueltan zen. Zumaiako ikastolan aurrena, eta herri eskolan gero aritu da ordutik, irakasle.
«Europarrak gara lehenik, euskaldunak gero», esana duzu.
Ni europar abertzalea naiz. Europa da nire aberria. Han daude nire sustrai guztiak. Euskal kultura (filosofia, zientzia, teknologia...) europar kultura da funtsean. Nire euskaltasuna, hortaz, europartasunaren ñabardura bat besterik ez da.
Europa eta gu lanean gure kultura oso europarra dela esaten omen zuen Koldo Mitxelenak. Zer da europarra izatea zuretzat? Eta europarra eta euskalduna izatea?
Balore politiko, etiko eta kultural jakin batzuekin bat egitea da niretzat europarra izatea: berdintasunaren defentsa, askatasunaren lehentasuna, zientziaren eta teknikaren balioestea, kritikaren eta autokritikaren erabilera… Beste era batera esanda, hiru hitz hauetan laburbiltzen da niretzat Europaren identitate berezia: askatasuna, berdintasuna eta elkartasuna.
Zure arabera, XVIII. mendean Azkoitiko Zalduntxoak ohartu ziren Europa zela soluzioa, Ortega y Gasset baino lehenago.
Bai, Azkoitiko Zalduntxoak oso goiz ohartu ziren Europa zela gure arazoen soluzioa. Ondo zekiten zer behar zuen euskal nazioak. Horregatik, Europako jakintza eta teknika berriak ekarri nahi izan zituzten hona. Munibek eta haren jarraitzaileek Europako herrialde aurreratuenen mailan jarri nahi izan zituzten gure hiru probintziak. Zoritxarrez, huts egin zuen haien saio berritzaileak. Baina, porrotak porrot, Euskalerriaren Adiskideena da euskaldunok izan dugun kultur joerarik bikainena. Guk jarraitu beharko genukeen tradizio on bakarra zela uste zuen Pio Barojak.
Europazalea zara zeu.
Munibek Frantziako Tolosan ikasi zuen, eta oso europazaleak ziren bera eta Azkoitiko Zalduntxoak. Hain zuzen ere, Pio Barojak kontatzen duen horrengatik naiz, alde batetik, europazalea. Tira, bestela ere izango nintzatekeen. Horregatik pentsatu nuen Europari buruz zerbait egitea filosofia aldetik. Gero, bestetik, konturatu nintzen Felix Duque izeneko Madrilgo katedradun batek bazuela liburu bat: Los buenos europeos. Bertan Nietzsche, Unamuno eta Ortega y Gasset pentsalariak aipatzen ditu. Horrek ere inspiratu ninduen pixka bat. Hiru filosofo hartu beharrean, zergatik ez hartu Europaz hitz egin edo idatzi duten guztiak? Hala, atalez atal, gehiago hartu ditut, eta haiek esandakoa bildu dut, nire ustez modu errazean, euskara errazean.
Azkoitiko Zalduntxoak aipatu dituzu. Gizarteak ez al du urrun samar ikusi mugimendu hori, aristokraziaren kontu bat izan balitz bezala?
Egia da. Jauntxo batzuk ziren, baina beste garai batzuk ere baziren haiek. Sozialismoa jaio gabe zen artean. Bestetik, meritu handia izan zuten. Pobrezia eta krisi handia zegoen, eta hori guztia hobetzeko ahalegina egin zuten, esaterako. Jauntxo gehiago ere bazen orduan, baina besteek ez zuten ezer egin. Hauek nahi hori izan zuten. Independentzia Gerra etorri zen gero, eta XIX. mendean Euskal Herrian karlismoa nagusitu zen erabat. Eta haien ideiak, arrastoa, galdu egin zen. Salbuespen bezala, beste planeta batekoak balira bezala gelditu dira. Baina pena da.
Munibe kulturak duen garrantziaz jabetu zela uste duzu, ezta?
Bai. Munibe ohartu zen bere ideiak ezin zituela aurrera atera, eta kultura falta zela. Hala sortu zuen Bergarako seminarioa. Unibertsitate antzeko bat egin nahi izan zuen, eta indar pixka bat hartu zuen. Elhuyar anaiak etorri ziren, esaterako. Mugimendu indartsua egon zen horren inguruan.
Zure arabera, XX. mendean pentsalarien bi bando zeuden hemen; Europaren kontra Unamuno eta Orixe, eta alde, berriz, Mitxelena eta Mirande. Dena zuria ala beltza al da? Ez al dago tarteko biderik?
Bai, badago. Jende asko da gaurko Europako Batasunarekin oso kritiko. Hain europazale sutsua da Habermas, eta hark ere aldaketa sakonak eskatu ditu. Arazo eta hutsune larriak ditu Europak. Konstituziorik eza da horietako bat. Proiektu europarra, orain arte, elite politiko eta intelektualen kontua izan da, batez ere.
Konstituzio batek zer onura ekarriko luke, zure ustez?
Ni ez naiz legegilea, baina Habermasek, esaterako, garrantzia handia ematen dio horri [pentsalaria da Jurgen Habermas]. Konstituzio bat edukitzeak Europako hiritar bihurtuko gintuzke. Orain espainiarrak gara alde batetik, eta europarrak ere bai nolabait, baina ez gara hiritar osoak. Konstituziorik ez dagoelako. Konstituzio batek kontzientzia bat sortuko lukeela uste du Habermasek. Europarragoak sentitzera bultzatuko gintuzkeela horrek. Hutsune handi gehiago ere badaude, horretaz gain. Politika aldetik, esaterako, xehetasun asko falta dira. Batasun osorik ez dago oraindik, ez ekonomikoki, ez politikoki. Erdi bidean dago dena, ez bata, ez bestea, eta nire ustez sortzen diren arazo eta krisi asko horregatik dira.
Gaur egungo gizarteak nola ikusten du Europa zure ustez?
Hemengo diktaduraren sasoian, askatasunaren eta giza eskubideen eredua zen Europa. Eta europazaleak izan ginen orduan. Orain, krisi ekonomikoaren ondorioz, hazi egin da
euroeszeptizismoa. Herritarren ondoez sakonaren sintoma da hori. Krisialdi luze batek kaltetu egin lezake Europaren Ideia. Horregatik komeni da europar identitateaz gogoeta egitea, europazaletasuna berriro pizteko. Nolanahi ere, errua ez da Europarena, europar agintariena baizik. Politika oker batek galbidera darama kontinente zaharra. Ongizate Estatuaren eredu soziala eskaini dio Europak munduari, eta ez lioke politika bide horri uko egin behar inola ere.
Hainbat sari irabazia zara. Saiakeraren Euskadi Literatura Sariak zein balio du zuretzat?
Balio handia, nire ustez. Aitortza moduko bat dela iruditzen zait. Orain arte nire saiogintza ez dute aintzakotzat hartu. Zokoratu egi nauten irudipena daukat. Begira, iaz kaleratu zen nire
Sapere aude! Erlijiotik etikara liburua. Arabako Becerro de Bengoa saria irabazi zuen. Erlijiorik gabeko etika laikoa defendatzen duen lehen euskal saiakera da. Inork ez du hitz bat ere esan. Irakurri al du inork?
(O.L.A./Hitza)
Euskadi Sarietako epaimahaiak nabarmendu du ikerketa eta dokumentazio lan handia dela, sakondua eta ondo hausnartua, eta dibulgaziorako oso egokia dela. Zeuk zein balio nabarmenduko zenituzke Oi Europa! lanean?
Epaimahaiaren iritziari oso zuzena irizten diot. Ez dago ondo nik hau esatea, baina, nik dakidala, gaztelaniaz eta frantsesez ez da honen antzeko lanik argitaratu. Europaz idatzi edo hitz egin duten filosofo eta pentsalari ezagun guztiak ageri dira liburuan. Egile horien ideiak eta gogoetak adierazteaz gain, neure iritziak ere azaldu ditut bertan. Eta, garrantzitsua dena, hizkera argian idatzia dago, nik uste.
Hainbat urtetan irakaslea izan zara Zumaian. Hizkera argia erabiltzearena alderdi garrantzitsua da zuretzat, ezta?
Bai. Orain urte asko, Filosofia fakultatean [Fernando] Savaterren eskola batzuetara joan ginen, eta Txillardegik esan zidan han, nire euskara behintzat ulertzen zuela. Joxe Azurmendiri berriz ez ziola ezer ulertzen gehitu zuen. Gustura gelditu nintzen.
Saiakera liburu asko argitaratu dituzu. Zein dira zure gai gogokoenak, zure espezialitatea, zure obsesioa?
Bere garaiaren semea edo alaba da gutariko bakoitza. Eta, Hegelek zioenez, baita filosofia bera ere, pentsamendu bidez ematen baitu bere garaiaren berri. Nik ere horixe egin dut: garaian garaiko gaiak hartu eta landu. Orain dela hogeita hamar urte hasi nintzen idazten, marxismoa krisian sartu zenean. Karl Marxi buruzko biografia intelektuala egin nuen, lehendabizikoa euskaraz. Euskaltzaindiaren saria jaso nuen lan horregatik. Gero, postmodernitatea modan jarri zenean, modernitatearen aldeko bizpahiru saiakera idatzi nituen. Liberalen eta komunitaristen arteko eztabaida sortu zenean, debate horretan ere parte hartu nuen. Europa, gaur-gaurko gaia izateaz gain, oso gogoko dudan kontua da, eta horretaz jardun nahi izan dut Euskadi Saria irabazi duen liburu honetan.
Zein idazle-pentsalari duzu gustuko? Erreferenterik ba al duzu?
Ezkertiar postmoderno eta erradikalen kontra nago erabat. Etsigarria iruditzen zait pentsalari horien kritika suntsitzailea: pentsamendu arrazionala (zientzia, etika) arbuiatzen dute. Noam Chomsky eta Slavoj Zizek pentsalarien arteko eztabaida sonatu horretan, estatubatuarraren aldeko jarrera dut nik. Gaur egungoen artean, E. O. Wilson, Richard Dawkins, Daniel Dennett, Steven Pinker eta abarren teoriak ditut gogoko.
Beti saiakera egin duzu. Literaturaren beste arloek tentatu al zaituzte inoiz?
Ez, inoiz ez. Ez dut hautatu behar izan, hasieratik izan naiz saiakerazalea. Ez naiz literaturazalea, alegia. Oraingo saiakera asko erdi literarioak dira, bai, baina nik nahiago ditut erabat filosofikoak.
Euskal Herria osasuntsu al dago saiakera arloan?
Euskal saiakeragintza nahiko ahula da, nire ustez. Eta Euskal arazoak dira hizpide, gehienbat (euskara, euskal kultura). Gai unibertsalak (artea, filosofia, zientziak, etab.) ez dira ia jorratzen. Euskal literatura ipuinaren aroan bizi da oraindik ere. Zorionez, euskaraz badugu
Pentsamenduaren klasikoak bilduma, baina, zoritxarrez, ez daukagu euskarazko saiakerak irakurtzeko ohiturarik. Pentsamenduak erderaz hitz egiten du gurean.
Kritika hori gizarteari egiten diozu orokorrean, ala idazleok zeuek ere baduzue erantzukizunik horretan?
Egoera orokorra da. Euskararen egoera da. Gainera, kontuan hartu behar da 1960ko hamarkadara arte apaizek bakarrik idazten zutela, eta idazten ziren gauzak ere, poesiak, baserri munduko kontuak eta halakoak ziren. Pentsa, 50 urte dira euskaraz zerbait idazten dela. Zer tradizio egon daiteke? 50 urtean ezin da beste munduko gauzarik egin. Beraz, normala da oraindik ipuinaren aroan egotea. Iritsiko da bestea ere, nire ustez.
