Harrizko arranoak

Seguru asko behin baino gehiagotan gertatuko zitzaizun: ibilian zabiltzala, halako batean zerbaitek begira jo, zerbaitek zure arreta eskatu, bat-batean. Horrelako zerbait gertatu zitzaigun emazteari eta biori Burgos eta Santander lotzen dituen errepide batetik pasatzerakoan. 

Han goian, Paramo de la Lora deitzen duten basamortuaren erdian, mila metrotik gora igotzen den Puerto de los Carrales izenekoan, begia joan zitzaigun errepidearen alboan zeuden bi zutabetara, eta haietatik harantz zegoen «zerbaitek» piztu zuen gure arreta. «Zerbait» hori harrizko arrano erraldoia zen, erregimen faxistek hainbeste maite dituzten monumentu itzel, handinahi, hanpatu eta arranditsu horietako bat. 

Hormigoiz eta marmolez osatutakoa, hiruki formako oinarri baten gainean kokatutako eta airera altxatzeko prestatzen ari den eguzki-arrano harraparia irudikatzen du (águila imperial inperioaren hizkuntzan); erne, bortitz, joan behar den lekura joateko prest. Oinarri triangular horren aurrerantzeko albo batean frankismoak hain maiteak dituen Presente! oihuak ditu zizelkatuak, eta bestean, Sagardia jeneral matxinatuaren eta Nafarroako armadako 62. dibisioaren ohorezko aipamenak.

Sagardia deitura euskalduna ikusirik, jakin-mina sortu zitzaidan ezagutzeko nor izan ote zitekeen jeneral hori. Zaragozan jaioa, Antonio Sagardia familia nafarrekoa zen (Malerrekakoa omen); 36ean militar matxinatuek Espainiako Gerra Zibila hasi zutenean gazte odolbero baten kemenarekin borrokari ekin zion (56 urterekin).

Sagardiak eta bere agintepeko 62. dibisioak (62 zutabea ere deituak) bide luzea egin zuen gerra-garaian; laburtuz, hau: Gipuzkoako kanpaina (Tolosa, Andoain, Buruntza, Urnieta, Hernani…); Burgos-Santanderreko kanpaina; Santander eta Leon-Asturiasekoa; Terueleko gudaldia; Huesca eta Aragoiko kanpainak; Kataluniako kanpaina… Harrizko arranoaren albo batean daude adierazita zehaztasun handiagoarekin borroka-lekuak. 

Gero, historiako kontu zaharrak begiratzen hasi naizenean, konturatu naiz lehendik ere ezaguna nuela militarra. Carnisser del Pallars deitzen diote Kataluniako lurraldeetan Antonio Sagardiari, eta ez harakina zelako, jakina. Bigarren Errepublika garaian Sagardia koronela Frantzian bizi zen armadatik erretiroa hartuta, baina Mola jeneralak deitutakoan militar matxinatuekin gerra egitera itzuli zen, eta errepresio bereziki gogorra erabili zuen bai Santander eta Asturiasen, eta baita Katalunian ere. Berea omen da esaldi hau: «Afusellaré deu catalans per cada home mort de la meva guàrdia». Bi begi baten ordez, arau zaharra bikoiztuz.

Hala eta guztiz (edota horrexegatik, beharbada) Francok begi onez ikusi izan zuen beti, eta gerra garaian bertan izendatu zuen jeneral. Horrez gain, gerratea amaitu eta berehala (1940. urtean) eraiki zen basamortuaren erdian guri arreta eskatu zigun monumentu erraldoia. Eduardo Olasagasti eta Jose Antonio Olano izan ziren diseinatu zuten arkitektoak eta Altuna enpresak altxatu zuen. 

Hainbeste deitura ezagun ikusita gogora etortzen zait euskaldun jatorriko hainbat pertsona ez-eredugarriren biografiekin halako idatziren bat egitea. Eredugarriek (santu, misiolari, urrutiko herrien aurkitzaile, hiri-sortzaile, armadetako heroi, herrien askatzaile…) badituzte bereak, zergatik ez pertsonaia ez-normatiboak diren horiekin beste hainbeste egin? 

Baina albiste ñimiño bat bitarteko, gogoetak beste bide batetik ihes egin dit. Duela ez asko (joan den martxoan, oker ez banago) ideologia aski ezaguneko elkarte batzuek eskatzen zuten Lorako paramera horretako monumentuak (arranoa eta hurbileko italiarren piramidea) BIC (bien de interés cultural) izenda zezaten. 

Gure mundu ero honetan tarteka ia sinetsi ezin diren gauzak gertatzen dira (ikusi Argentinako eta Herbeheree­tako hauteskundeen emaitzak, urrutira joan gabe), eta, hori ikusita, beldur naiz harrizko arranoak hegan egiten ez ote diren hasiko, berriz ere.