ZARAUZKO HITZAn
Antigoaleko hiztegia argitaratzen hasi nintzenetik
(https://zarauzkohitza.eus/komunitatea/hiztegizaharra) jendeak hainbat hitz proposatzen dizkit han jartzeko, eta horrek erakusten dit guretako gehienok baditugula hainbat hitz kuttun, edota gure jakin-mina edo ezinegona pizten digutenak. Horietako asko lokalismoak izan ohi dira, Zarauzko bitxikeriak.
Zergatik dugu joera hori? Zergatik lotzen gara antsia horrekin gure-gureak diren bitxikeria horietara?
Txaparro, zanbuila, karkara, andarika, itxafero… zergatik perlatxo arraro horiei halako neurriz kanpoko atxikimendua? Misterio-kutsua, agian? Besteetatik bereizi nahia?
Egia esate aldera, horietako zenbait hitzek izan badute halako misterio-kutsua; non arraiotik sortu da Zarautzen
tximilikuarteka ibili bezalako esamolde bat, askoz arruntagoa eta ulerterrazagoa denean
ezkutaketara edo
gordeketara ibili bezala koa? Eta behin hasiz gero, aurrekoarekin batera, jolas berean, erabili ohi den
kuartakerre hitza? Zein bide ezkututik etorri zaigu hori bezalako hitz arraroa? Orion zenbaitek guarda oker esaten omen dute Zarauzko
kuartakerre horren ordez. Horrek baluke zentzua,
kunplitzen ari dena oker dagoela adieraziko lukeelako, baina, ez dakit zergatik, oso zaila iruditzen zait
guarda oker horretatik
kuartakerre sortzea. Nondik dator, beraz? Misterioa.
Misterio-kutsua zuen, eta du, izenburuko
alaken horrek ere. Ia denok entzun dugu:
Alaken, alaken, / ala pikula tun paire, / errespundela pikula tunpa / Jesus Maria Jainkoa zen.
Esan genezake Gabonetako kanta bateko hitzak direla, eta gabon-kantetan ez dela erraza izaten jakiten hitz batzuen esanahia, baina… ez da hori bakarrik.
Andoni Egañak kontatzen digu 1957. urtean gabon-kanta lehiaketa batean Imanol Urbietak saria irabazi zuela kanta horrekin, eta, baita ere, eskolan ikasi zutela hainbat hitzek zer esan nahi zuen oso ondo ulertu gabe. Hala eta guztiz, misterio-kutsua hor dago.
Jesus Maria Jainkoa zen esaldiak kirrinka egiten du gabon-kanta horretan, are gehiago nahikoa zenean aldaketatxo txiki bat zuzenago esateko,
Jesus umea Jainkoa zen, esaterako. Susmoa da, beraz, hor atzean badagoela, seguru asko, lehenagotik
datorren beste zerbait, zaharragoa dena.
Eta horrela, lehengo batean, Antonio Zabalaren
Txirrita.
Jose Manuel Lujanbio Retegi liburua irakurtzen ari nintzela hara non 236. orrialdean agertzen zaidan atal bat
Kanta zar bat izena duena. Bertan, Txirritaren iloba Joxe Ramon Erauskin Lujanbioren hitzetan, kontatzen da Txirritak bertso eta kanta zahar franko zekizkiela, eta kontentu eta pozik zegoen aldietan honako hau kantatu ohi zuela:
Nere andreak badirudi
zaku gaizki josiya;
beretzako gordetzen du
gauzik onen guziya,
astelenetan neretzako
sardin begi gorriya;
alaken alaken,
alaken eta txunbailen,
erresponde la Mikela Txunba,
Jesús, María y José.
Kantu horren kutsu misoginoaz gain, deigarria gertatzen zaigu
alaken hitza, eta
erresponde la Mikela Txunba delakoa. Nor ote zen Mikela hori? Non ikasi ote zuen Txirrita zaharrak kanta zaharrago hori? Han eta hemen munduan zehar hargin-lanean ibili zenean?
Imanol Urbietaren gabon-kantaren letren iturriak mende bat lehenagora eramateak ez du misterioa konpondu, ez du ezer berririk argitu, bakarrik erakusten digu hitzen historia guk uste baino nahasiagoa izan daitekeela, eta
alaken zahar horrek uste baino sustrai sakonagoak dituela. Eta hori da misterio-kutsu gehiago ematen diona.