Azpeitia gure herria asko maite dugu azpeitiarrok. Batez ere, gurea delako. Baina gure herriak eta herritarrok baditugu lotsatzeko arrazoiak. Izan ditugu historian zehar jarrera eta jokaera oso zalantzazkoak. Askotan, atzera begiratzea izaten da hoberena etorkizunerako ikasgaiak ateratzeko.
Ez ahaztu Azpeitia beti herri ezaguna izan dela bere jarrera kontserbadoreagatik. Ekainak 27a zen orduan ere. Baina 1931. urtea. Lau lagun gerturatu ziren Azpeitira, Espainiako hauteskunde orokorretan errepublikaren aldeko botoa eskatzen, tartean ziren Joxe Lopetegi bertsolaria, Joxe Miel Gomendio eta Justo Garate mediku eta idazle bergararra, ANV-EAEko ordezkari gisa.
Mitina egiteko asmoa zuten, baina azpeitiarrek ez zieten utzi. Eta lau errepublikazaleak jipoituak izan ziren.
Lopetegi bertsolari errepublikanoak, amorratuta, bertsotan kontatzen du gertatutakoa. Kuriosoa da, bertso horietan eta azpeitiarrei erreferentzia egiten lehen aldiz erabili zen “nazi” hitza. Bertsoak oso gogorrak dira azpeitiarrekiko, eta horrela diote:
Zer buruzbide bihotz gabe
zer anaitasun zitala
zer gizontasun neurri gabea
zer zentzu gabeko ergela
zer gertatzen da Euskal Herrian
zerk garabiltza honela
zer itxuretan anai jatorrak
zer pakez ezin gaudela
zer esan nahi du jarraikera honek
zer, zentzu gabeak gerala
Nun gertatu da honelakorik
nun jaunak, nun, Azpeitian,
jesuita ta erlijiua
besterik ez dan tokian
Askatasunaz gaudezelako
lau lagun aruntz joan ginan
gure barrengo fede leiala
aitortutzera hitz bian
ekin ziguten laueri milak
guztiz modu itsusian
Gugandu ziran atzaparrakin
lepotik ito nahiean
udazkenean nola enarak
alanbrearen gainean
hitz bat egiten utzi nahi ezik
modurik okerrenean
odolean ezin irukirik
min zutela barrenean
beldur ziraden bihurtutzeko
norbait gure esanean
Garate jauna Bergarakoa
euskaldun jatorra berez
euskalduna bai ezkerrekoa
apaizak ekusi nahi ez
heldu zioten zamarretikan
lau puska egin beharrez
Santakruz zanan odol beretik
nazi dira gure ustez
Aita Inazio sortu herrian
bihotz onekoak daudez
Gomendio zan honen laguna
jaun on bat oñatiarra
hotzikan gabe laja diote
gizajoari bizkarra
tira ta bultza hautsi zioten
soinean zeukan zamarra
ekustearren zeinen pizkorra
berez dan azpeitiarra
Askatasuna indartutzeko
ez dago kuadrila txarra
Mila baziran lau zatitzeko
ez al da lotsa euskalduna
atzerrietan ai zer fama guk
ekusi behar deguna
hau al da lege erlijiuak
erakutsitzen dizuna?
Modu horretan baldin badabil
maltzurtzar bihotz-astuna
bide hortatik ez da etorko
Euskadin Askatasuna
Amorruzko bertsoak. Betiko eskertuta egon behar dugu Iñigo Aranbarri eta Jose Luis Otamendik idatzitako Loiolarik ez balitz liburuari. Eta bertsoei Joseba Tapiak jarri zion doinua askatasunez abestian ('Real Politik' diskoa).
https://www.youtube.com/watch?v=WoD_x6ly7RE&feature=youtu.be
Horrelakoak asko izan dira gure herri maitean. Bide batez, alkatea atxilotu zuten.
