Iñigo Aranbarri: "Matxinada fikziorako erabili dut, istorio zoragarria delako"

(Nerea Uranga/Hitza) Apirilaren 11n aurkeztu zuen Iñigo Aranbarrik (Azkoitia, 1963) Apirila (Susa argitaletxea) nobela, Donostian. Handik egun gutxira, apirilaren 14an Azpeitiko Udal Liburutegian hitzaldia eman zuen nobelaz eta 248 urte atzerago, 1766ko apirilaren 14an, Azkoiti-Azpeitian izan zen matxinadaz. Orduko hartan, gariaren eta artoaren prezioak garestitu nahi zituztela eta herria matxinatu egin zen. Nobelan gaur egungo eta XVIII. mendeko Urolako matxinada uztartu ditu; errealitatea baliatu du fikzioa egiteko. Apirila fikzioa da, baina errealitatetik ere asko du,  ezta? Fikzioa da, eta hori garbi dago hasieratik. Baina, egia da pertsonaia nagusia [Esteban Alberdi] eldarnioan sartzen denean edo amets horretan erortzen denean, eta narratzaileak kontatzen duenean pertsonaia horren eldarnio hori, XVIII. mendeko matxinada alegia, datu erreal asko dagoela. Teknika literario bat dago erabilita, eta era berean, errealitateak neurri batean fikzioari lagundu egiten dio. Gaur egungo partea ere errealitatetik gertukoa da, ala? Bai. Garbi neukan, bi planotan kontatu nahi nuela istorio bat, eta  pertsonaiak duen eldarnio hori edo iraganeko hori oso garbi neukan kontatzea merezi zuen historia bat zela. Orduan, garbi zegoen gaur egungo pertsonaia hori topatu beharra neukala, eta ez zitzaidan asko kostatu gaur egungo pertsonaia tipo hori aurkitzea. Azken batean, irakurketa asko ditu liburuak. Bat hau da: badago ezkutuko pertsonaia bat, Teresa, nobelan indarra hartzen doana denbora guztian. Teorian, bai egungo istorioan, bai ordukoan, ezkutuen dagoena da. Baina, gizona, Esteban, kasu askotan dena delakoagatik erori egiten da eta ez dauka nahikoa indar denarekin segitzeko eta benetan indarra hartzen duena emakumea da, Teresa. Hori fikzioa da, baina sinesgarritasun dezentea dauka; oso erraz identifikatzeko modukoa da. Bakarren batek esango du horrelakoren bat ezagutzen duela. Fikzioa eginez, baina pertsonaiaren eldarnio hori XVIII. mendeko Azkoitiko eta Azpeitiko matxinadara jotzeko erabili duzu. Matxinadak inportantzia handia dauka liburuan, baina azken batean, artifizio literario bat da. Bi plano dira, baina azkenean nik batasun baten moduan ikusten dut, obra bat ikusten dut. Amesten duena gaur egungoaz, ordukoaz eta etorkizunaz lotura bat da. Ni batez ere hor ahalegindu naiz, pieza bakar bat egiten. Nik historia fikziorako erabili dut. Gero, azpigai moduko batzuk ere badaude: nola errukiak tokia hartu dion justizia sozialari; emakumeen rola, bikotean zein den fuertea eta zein ahula; haurrena, ezin dute haurrik eduki, eta orain bikiak dituzte. Bi istorioen artean badaude horrelako keinu eta zeharkako hari batzuk, jendeak pixka bat zuhur ibilita harrapatzen dituenak. Libururako Azkoitiko eta Azpeitiko 1766ko matxinadaren datuak aztertzeko artxibo lan bat egin duzu. Aurreneko aldia al da lan baterako horrelako lana egiten duzuna? Beste arlo batzuetarako, beste lan batzuetarako, saiakerarako-eta erabili izan dut artxibo lana. Baina, fikziorako artxibategi batera joan eta datuak horrela erabiltzea lehenengo aldia da. Tolosako artxibategian ibili naiz, hor daudelako Azkoitiko eta Azpeitiko 1766ko matxinadako paperak. Batez ere lehen epaiketako aktak daude bertan. Akta horiei esker eta jendeak zer deklaratu zuen jasotzen duten aktei esker, gutxi gorabehera berregin daiteke ia-ia uneoro matxinadak iraun zuen egun horietan gertatutakoa. Matxinadaz bilatu duzun horretan zerk harritu zaitu gehien? Kontuan hartu behar da Azkoitiko eta Azpeitiko matxinadaz dauden datuak epaiketa batekoak direla, eta badakigu epaiketek nola funtzionatzen duten. Normalean, aurrez dagoen salaketa baten gainean funtzionatzen du, eta jendeak egia edo gezurra zein neurritan esaten duen asko baldintzatzen du. Baina, batez ere harritu nauena hor egon zen anonimo bat izan da. Azpeitian Bikuñaneko jauregian —gaur egun Telefonicako eraikina dagoen tokian zegoen— urrestildar bat zegoen idazkari izateko ikasten. Horrek anonimo bat idatzi zuen, euskaraz. Idatzi horretan, matxinada gertatu aurretik kontatzen du: etorkizuna iragarri egiten du anonimo baten bidez. Gero, hor kontatzen dena ez zen era horretan gertatu, baina dezente hurbiltzen da. Horrek harritu nau, neurri batean literatura hor dago. Azken batean, nobelan gertatzen dena ere hori da: iraganeko pertsonaia, XVIII. mendeko Esteban, beste eldarnio batean sartzen da gaixorik dagoela, eta burura etorkizuna etortzen zaio, gaur egungo gure egoera. Anonimo horrek ere, neurri batean gero zer gertatuko den horri aurrea hartzen dio. Urola bailaran matxinada hura ezagutzen al du jendeak? Nik uste dut ez dela ezagutzen. Uste dut, gainera, gai honen inguruan ezjakintasun handia dagoela. Nik nire inguruan behintzat ez dut sumatu matxinada ezagutzen denik. Eta bitxia da. Azpeitian egon den historialari handienetako batek, Ildefonso Gurrutxagak, gerra aurretik bere lanetan kontatzen zuen matxinadaz. Jakintzan artikulu bat idatzita dauka Azkoitiko eta Azpeitiko matxinadari buruz, eta bertan kontatzen du zer gertatu zen. Gainera, nahiko kritikoa da jauntxoekin, gure historiara pasatu diren izen potolo horiekin: Peñaflorida, Narros... Oso kritikoa da haien jokabidearekin. Gero, gerra ondoren, hutsune handi bat egon da historiagrafia aldetik. Matxinada pixka bat aztertu duten historialari batzuk bakarrik egon dira. Baina, harrigarria da, gure bailaran, jende xeheak justizia eskaera egiteko egindako matxinada ahoz aho ez transmititu izana. Horrek zer pentsatua ematen du, zer transmititzen den historian zehar eta nola, eta azken batean narrazioa edo kontaketa nork idazten duen. Nobelan bertan aipatzen dituzun Peñafloridako kondea, Narros, Enparan, Basazabal... Gaur egun horien itzala handiagoa al da Urola bailaran matxinada bera baino? Zalantzarik gabe. Azkoitiko Ikastola Xabier Munibe deitzen da, Peñaflorida kondearen izena da. Bestetik, Azkoitian Azkoitiko Zalduntxoak izeneko kale bat badago, Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak ere Azkoitian du egoitza. Hor, gure bailarako ilustratu hauek eduki duten itzalaz transmisio bat egon da. Oso ondo transmititu da ilustratu euskaldun batzuk eduki genituela: Bergarako seminarioa, Elhuyar anaiak, ideia modernoak... Hori dena kontatu zaigu, baina kontatu ez zaiguna beste aldea da, horrekin batera doana eta historia osatzen laguntzen duena. Dena ez baita ona. Nik, binilozko diskoaren irudia erabilita diot, badagoela B alde bat ez zaiguna kontatu. Nire ustez hori behintzat fikziorako erabiltzea inportantea da. Baina, lan seriago bat egiteko ere badago oraindik. Nobela honek matxinada hori ezagutarazteko  bidea ere eman al dezake? Nik uste dut baietz, nik historia  fikziorako erabili dut, nire ustez zoragarria delako. Baina, bestalde, historia lan bat badago oraindik egiteko, badago zer aztertu eta berreskuratu. Adibidez, matxinoen izenak gordetzen dira, eta nik batzuk ere atera ditut liburuan. Normalean beti jende xehearen izena historiaren dolare horretan txikituta gelditzen da, eta horrek zer pentsatua ematen du. Matxinadan parte hartu zutenen izen batzuk jaso dituzu nobelan, hortaz. Baina, gaur egungo hainbat kontu eta xehetasun ere oso gertukoak eta errealak dira: fundizio baten itxiera, Eskuztan urkatuta jarri zuten panpina, kaleak, eraikinak... Azkoitiko eta Azpeitiko bizilagun askori oso gertukoak egiten zaizkio horiek. Azken batean, idazleak erreferentzia edo elementu errealak bere ingurutik jasotzen ditu. Idazleak asmatzen du, baina inguruan jasotakotik asmatzen du. Gure bailaran gertatu den lanpostu galera ikaragarri honek badauka eragin bat, eta nik hori jaso nahi nuen. Kanpoko batek nola ikusiko duen? Bada, seguru asko ezer zehatza ez du igoal identifikatuko, baina nik uste hori dela literaturaren funtzioa; derrigorrean ez da sartu behar dena identifikatu behar den jolas horretan. Baina, garbi dago, idazleak ingurutik edaten duela. XVIII. mendeko matxinadako eta gaur egungo garaiaren arteko paralelismoak zeintzuk dira? Sistema ekonomikoaz hitz eginez gero, bi sistemen artean badago antzekotasunik. Estebanek horregatik egiten du amets, neurri batean gaur egungo bizimoduarekin lotzen duelako ordukoa. Garai hartan ere, orduko historia liburuetan sistema moral deitzen zitzaion, komunitatekotik neoliberalismo batera pasatu zen: garia edo artoa kanpoan garestiago saldu bazitekeen zergatik ez saldu, nahiz eta horrek herria gosez egotea ekarri. Gaur egunera ekarrita: ez dakit zein enpresa Txinan produzitzen ari dela, lehen hemen egiten zen ez dakit zein produktu. Kasu horretan ere, komunitateari baino gehiago begiratzen zaio etekin ekonomikoari. Krisietan batzuk ordaintzen dute, eta beste batzuk aberasteko momentuak dira. Datuak ikustea besterik ez dago. Azkoitiko eta Azpeitiko matxinadaren ondoren 452 lagun auzipetu zituztela azaldu zenuen Azpeitian emandako hitzaldian. Horiek ezagutarazteko proposamen batzuk ere egin zenituen? Auzipetuak ez ziren Azpeitikoak eta Azkoitikoak bakarrik, inguru zabalagokoak ziren, Beizamakoak-eta. Proposamena bota nuen, baina neurri batean ez litzateke gaizki egongo hainbeste urtean ezkutuan egon diren izen horiek berreskuratzea. Izen horiek badakizkigu, zerrendak badaude. Errepresialiatu asko emakumeak izan ziren: emakumeak oso paper inportantea jokatu zuen matxinada honetan. Ondoren, emakume asko aparte bidali zituzten Errenteriako kartzelara, eta zigor bereziak jaso zituzten. Aukera ederra litzateke, bai Azkoitiko Intsaustiko eta Azpeitiko Enparango lorategietan inputatuak eta zigortuak izan ziren horien izenak berreskuratzea; izenak ahanzturatik ateratzea. Nik, neurri batean, fikziora ekarri ditut, eta hori izan da nire ekarpen txikia, izen horiek behintzat berreskuratzea. Fikzio moduan saltzen dira, baina benetakoak dira. Ederra izango litzateke izen horiek berreskuratzea, injustizia handi baten biktima izan zirelako. Horrez gain, egunen batean Azkoitia eta Azpeitia elkartu gabe ere, baina ez litzateke gaizki egongo Loiolako etorbideari bi aldeetatik matxinadaren izena ematea. Matxinada Azkoitian eta Azpeitian gertatu zen, baina beste toki batzuetan ere izan ziren halakoak, ezta? Matxinada Europa guztian  gertatu zen mugimendu bat da, gosearen matxinada deitzen dena, alegia. Ingalaterran, esaterako, oso matxinada handiak egon ziren, eta aurretik Euskal Herrian ere beste arrazoi batzuengatik matxinadak egon ziren. Azkoiti-Azpeitiko kasuan, arrazoi nagusia gariaren eta artoaren prezioa jaisteko borroka izan zen. Baina, aurretik egon ziren beste batzuk: foruekin-eta mugak aldatu zirenean, barneko mugak galdu eta kostara eraman zirenean; eta, Bizkaian ere egon ziren oso matxinada gogorrak, gatzaren matxinada eta halakoak. Konstante bat da, herriko jendea, herri xehea, halako batean gehiago ezin eutsi eta altxatzea. Matxinadaren gaiak harrapatu egin zaituela esan duzu, zergatik? Bai, hala da. Uste dut artxibo lanek hori daukatela: hasten zara, eta benetan sartzen hasten zarenean, orduan historiaren dimentsioak harrapatzen zaitu, eta eskuartean duzunak benetan emozionatzen zaitu. Epaiketa hartan deklaratu zenaren hitzak jasotzen ari zarenean, idatzi ziren paperetik bertatik, benetan hunkigarria ere gertatzen da, nahiz eta fikzioan ari. Seguru, denborarekin eta historialaria izanez gero ohikoa izango da. Baina, ez denean hain historia ezaguna, eta deklarazio horiek eduki, eskuartean ibili eta jendeak zenbat sufritu zuen ikusteak hunkitu egiten zaitu. Matxinadaren gaineko informazio bilketa horretan zerbait faltan bota al duzu? Ez. Ni datu asko dagoelako harritu naiz. Tolosako artxibategian ibili naiz, eta han lehen mailako epaiketako aktak daude. Ondoren, epaiketa horrek segitu egin zuen, jarraipena izan zuen. Horrez gain, historialari batzuen lana ere erabili dut, garai hartako  giroa eta ardatz nagusiak zeintzuk izan ziren-eta ulertzeko.  XVIII. mendean gertatu ziren gatazka sozial hoiek zertan izan ziren eta nola irakurri eta ulertu behar ditugun aztertzen duten Alfonso Otazu eta David Zapirain historialarien lan batzuk erabili ditut.